Opatów

Opatów To stary gród wzmiankowany w końcu XII wieku stanowiący wówczas zapewne własność klasztorną cystersów lub benedyktynów. Nie ulega wątpliwości, że nazwa Opatowa wskazuje godność założyciela lub właściciela tego miasteczka – Opata czyli przełożonego klasztoru lub kapituły. Wiemy, że rozległe były posiadłości Świętokrzyskich Benedyktynów, którzy osiedli na Łysej Górze.Wniosek stąd, że przyczynili się do nowo powstającego w ich dobrach miasteczka z budującymi się dwoma kościołami: parafialnym i kolegiackim i od tytułu swego przełożonego – Opata, Opatowem nazwali.

Inni to samo przypisują cystersom. Nowi badacze przeszłości Opatowa twierdzą, że kosciół św. Marcina był od razu budowany na kolegiatę. W roku 1078 bawi w Opatowie św. Stanisław bp krakowski. W roku 1189 gości w Opatowie król Kazimierz Sprawiedliwy, a dla widzenia się z monarchą przybywa do Opatowa Milwan Opat Świętokrzyski.

Od 1223 Henryk brodaty książe śląski nadaje Opatów wraz z 16 wsiami biskupom Lubuskim którzy stąd korzystniej mogli zajmować się apostołowaniem na Rusi niż działać w swej diecezji, która wskutek naporu niemczyzny na ziemie słowiańskie znacznie się uszczupliła.

W czasie najazdu mongołów w 126o roku Opatów i najbliższa okolica została zniszczona. W roku 1282 Opatów za przywilejem Leszka Czarnego zostaje miastem i otrzymuje prawo magdeburskie. W roku 1328 przywilej ten potwierdza Władysław Łokietek. Kazimierz Wielki syn Łokietka w roku 1368 odebrał biskupom lubuskim dobra Opatowskie, lecz wkrótce takowe im przywrócił.

W roku 1385 Jagiełło książe Litewski najechał tutejszą okolicę grabiąc kościoły klastory i dwory, lud uprowadzając do niewoli. W lat kilkanaście potem ten sam Jagiełło już jako chrześcijanin i król Polski po bitwie pod Grunwaldem i Tennerbergiem 1410 roku wstepuje do Opatowa, otoczony jęńcami i tu, na rynku wita go żona królowa Anna hrabina Cylejska wnuczka Kazimierzowa, poczem królewska para odjeżdża do Sandomierza i Krakowa. Tenże król w roku 1411 i 1422 odwiedza ponownie Opatów.

W latach 1514-32 miasto stanowi własność kanclerza wielkiego koronnego Krzysztofa Szydłowieckiego i wówczas następuje najświetniejszy okres w jego dziejach. Między innymi odbywały się tutaj sejmiki ziemskie województwa sandomierskiego, rozwijał się też lokalny przemysł – głównie spożywczy i rzemiosło. W późniejszych latach miasto często zmieniało właścicieli, Opatów był kolejno własnością różnych rodzin magnackich m. in. Ostrogskich i Lubomirskich. Dotknęły go również liczne pożary oraz zniszczenia w trakcie wojny północnej w początku XVIII. Okres rozbiorów przyniósł miastu ostateczny upadek.

W XV–XVIII wieku miejsce sejmików województwa sandomierskiego. 24 listopada 1863 roku zdobyty przez powstańców pod wodzą gen. Hauke-Bossaka; 21 lutego 1864 roku miała tu miejsce krwawa bitwa zakończona porażką w której zginął jej dowódca Topór-Zwierzdowski, pomnik upamiętniający to wydarzenie obecnie znajduje się w wschodniej pierzei rynku.

W latach 1939-1945 ziemia Opatowska znana była z patriotycznej postawy ludności. Mimo kataklizmów dziejowych zachowało się tu kilka cennych obiektów zabytkowych. Kościół kolegiacki św. Marcina wzniesiony w pierwszej połowie XII wieku. Mimo przebudowy w pierwszej połowie XV wieku i połowie XVI wieku należy do najcenniejszych zabytków budownictwa romańskiego w Polsce.

Jest to świątynia trójnawowa bazylikowa z transeptem, prostokątnym prezbiterium i dwuwieżową fasadą zachodnią. Budowla wzniesiona z ciosów kamiennych zachowała wiele detali romańskich, fryz arkadowy, dwa portale zachodni i północny, fragmenty fryzów z dekoracją roślinną i zwierzęcą oraz podwójne okienka tzw. „biforia” w wieży południowej. Całe wnętrze ozdobione jest osiemnastowieczną polichromią. Na szczególną uwagę zasługują wielkie sceny batalistyczne pokrywające ściany transeptu i prezbiterium, przedstawiające: Bitwę na Psim Polu, Bitwę pod Grunwaldem i Odsiecz Wiednia. W północnym ramieniu transeptu znajdują się renesansowe nagrobki kanclerza Krzysztofa Szydłowieckiego i jego dzieci. Wykonane przez włoskich rzeźbiarzy J. Ciniego, B. Beracciego.

Szczególnie cenna jest płyta, tzw. „Lament Opatowski” ozdabiający nagrobek kanclerza. Przy południowym ramieniu transeptu znajduje się obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem z XVI wieku przypisywany włoskiemu malarzowi Timoteo Viti z Urbino. W archiwum kolegiackim znajduje się wiele cennych dokumentów i rękopisów.

Kolejnymi obiektami do zwiedzenia są kościół i klasztor Bernardynów. Od XII wieku istniał tu kościół, który w 1471 roku został przekazany Bernardynom. Od strony północnej obok kolegiaty zachowała się brama warszawska. Jest jedynym z nielicznych, zachowanych fragmentów fortyfikacji miejskiej.

Opatów podobnie jak Sandomierz posiada podziemną trasę turystyczną czynną od 1971 roku. Wejście do podziemi w południowej pierzei Rynku.

Tekst: Jerzy Kapuściński