Uni fikcja

Nie wiadomo, kto i po co wymyúliů uniseks, ani nawet na czym on polega. Ale wiadomo, ýe firmy zarabiajŕ na tym miliardy.Mćskie stringi i militarne bojówki dla kobiet maůo kogo dzisiaj dziwiŕ. Mćýczyęni malujŕ sić kredkami Jeana Paula Gaultiera, chodzŕ w folklorystycznych koszulach Springfielda z rozcićtymi dekoltami i spodniach szarawarach firmy Permanent King z gumowymi úciŕgaczami u doůu. Kobiety zakůadajŕ zaprojektowane przez firmć Adam+Eve obcisůe bielięniane szorty z rozporkiem bŕdę wybierajŕ z damskich póůek sklepów Levi’sa dýinsy 501 z typowo mćskim zapićciem na guziki, do tego tak uszyte, by nie opinaůy poúladków i nie podkreúlaůy ich ksztaůtu.

Uniseksowa oferta dotyczy takýe dzieci oraz tych, którzy niekoniecznie chcŕ sić utoýsamiaă z konkretnŕ půciŕ. Firma H&M oferuje w tym sezonie kilkunastoletnim chůopcom koralikowe bransoletki i naszyjniki, a firmy Guess Watch i Fossil kolekcje zegarków, których nie da sić po wyglŕdzie jednoznacznie zakwalifikowaă ani do damskich, ani do mćskich. Calvin Klein wprowadziů na rynek juý cztery zapachy uniseks, w tym sůynne CK One o nucie szyprowo-owocowej, zaú Jean Paul Gaultier perfumy dla par To the Power of Two. Dwa flakony spićte magnesami promowane sŕ jako perfumy „dla niej” i „dla niego”, choă pachnŕ identycznie.

Uniseks – co to jest?

– Uniseksowe zegarki zazwyczaj wyglŕdajŕ na mćskie, ale nie sŕ tak masywne jak mćskie, a rozmiarem sŕ tak poúrodku – próbuje tůumaczyă Rafaů Zadara, brand manager Zibi, firmy sprzedajŕcej zegarki. Czy majŕ jakieú cechy charakterystyczne? – Nie, bo ludzie nie wybierajŕ zegarków dlatego, ýe sŕ one uniseks, ale ze wzglćdu na ich funkcje.

– Zapach uniseks to taki, którego kobieta nie uzna za niekobiecy, a mćýczyzna za niemćski – tůumaczy Emilia Niksińska nagrodzona tytuůem Super Nosa w firmie Sephora. Jakie wićc zapachy moýna zaliczyă do uniseksowych? Trudno powiedzieă, bo CK One pachnŕ delikatnie, a CK One Scene orientalnie, czyli ostro, a oba promowane sŕ jako uniseks.

Podobnie jest z najbardziej uniseksowym z uniseksowych produktów – T-shirtem. Oprócz zwykůej, luęnej i trochć workowatej koszulki sŕ przecieý T-shirty dla kobiet, uszyte tak, by uwydatniaă biust. Sŕ teý T-shirty mćskie przylegajŕce do ciaůa, z krótkim obcisůym rćkawkiem. Czy dane ubranie jest uniseksowe, czy nie, moýna poznaă wůaúciwie tylko po tym, w ilu rozmiarach producent je oferuje: na przykůad dýinsy zamiast w 20 czy 25 wielkoúciach szyte sŕ w 40.

Granica mićdzy tym, co jest uniseksowe, a co juý nie, jest niezwykle půynna. Potwierdza to Mariusz Kozak-Zagozda, szef marketingu firmy LPP bćdŕcej wůaúcicielem marek Reserved i CroppTown: – Jeúli na frotce nadrukujemy kwiatek, bćdzie to zdecydowanie produkt damski. Gdy zamiast kwiatka znajdzie sić tam piracka flaga, stanie sić ona produktem mćskim. Frotki bez tego rodzaju symboli moýna nazwaă uniseksowymi. Úwiecŕce bransoletki w kolorach róýowo-zielono-ýóůtych sprzedawane ostatnio w sklepach New Yorker, choă opatrzone sŕ metkŕ z kobiecŕ důoniŕ, na wystawach ozdabiajŕ mćskie manekiny. Teoretycznie wićc ogromna wićkszoúă produktów moýe byă uniseksowa, jeúli odpowiednio je zaprojektujemy, a nastćpnie pokierujemy ich sprzedaýŕ.

Nic dziwnego, ýe klienci mogŕ sić poczuă zagubieni. – Coraz czćúciej, gdy wchodzć do sklepu, muszć pytaă sprzedawców, czy to produkt mćski, czy damski – mówi Mariusz Paprocki, jeden z najbardziej znanych w Polsce projektantów mody. Ekspedienci nierzadko stykajŕ sić z tym pytaniem i muszŕ wtedy odpowiadaă: „Trudno powiedzieă, to wůaúciwie zaleýy od tego, jak sić pan/pani w tym czuje”.

Dziecko cywilizacji

Choă pierwszym mćskim produktem, który masowo zaczćůy nosiă równieý kobiety, byů T-shirt, trudno temu kawaůkowi baweůny przypisywaă dziú odpowiedzialnoúă za caůŕ uniseksowŕ rewolucjć. Masowa ekspansja T-shirtu w latach 60. nie byůa postrzegana ani w kategoriach unifikacji půci, ani rewolucji w modzie. Chodziůo o ideologić. T-shirty z nadrukami lub wizerunkami zespoůów staůy sić przejawem buntu i noúnikiem idei wolnoúciowych. Niemniej fenomen koszulki z krótkim rćkawkiem uzmysůowiů úwiatu, ýe dotychczasowych podziaůów na damskie i mćskie wcale nie trzeba tak uparcie sić trzymaă. Dalsze zmiany okazaůy sić juý tylko kwestiŕ czasu.

Do popularyzacji mody uniseksowej przyczyniůa sić w duýym stopniu telewizja i kreowane przez niŕ gwiazdy subkultur můodzieýowych. W latach 80. zachodnia prasa ukuůa nawet termin na zjawisko mićdzypůciowych przebieranek. Mianem G-benders (od gender – půeă – i bend – skrćciă) okreúlano hiphopowców noszŕcych damskie ciuchy oraz gwiazdy, mićdzy innymi Boya George’a i Annie Lennox, które próbowaůy zwróciă na siebie uwagć, zakůadajŕc stroje zarezerwowane dotŕd dla půci przeciwnej.

– Ogromnŕ rolć w rozwoju uniseksu odegraůy równieý ruchy feministyczne. Dzićki nim mćýczyzna przestaů byă typowym dominujŕcym samcem, a kobiety staůy sić bardziej wyzwolone – twierdzi Maůgorzata Gawrysiak, kierownik katedry ubioru Wyýszej Szkoůy Sztuki i Projektowania w Ůodzi.
Zdaniem niektórych dla rozwoju uniseksu nieobojćtne okazaůo sić to, ýe spora czćúă projektantów to geje, którzy lubiŕ „zmićkczaă” najbardziej mćskie cechy w strojach dla mćýczyzn i minimalizowaă damskie cechy w strojach dla kobiet. Najlepszym tego przykůadem jest Jean Paul Gaultier, gej, który jako pierwszy zaprezentowaů najbardziej odwaýne kreacje uniseksowe, ze spódnicami dla mćýczyzn wůŕcznie. – Uniseks sić rozwinŕů, poniewaý projektanci nie mogli wymyúliă nic nowego. Zobaczyli, ýe wszystko juý byůo – twierdzi Mariusz Paprocki.

Zdaniem psychologów i seksuologów istotny wpůyw na rozwój uniseksu miaůo równieý coraz wićksze otwieranie sić i kosmopolityzowanie spoůeczeństwa, w którym mogůy sić wreszcie ujawniă osoby niepotrafiŕce sić dopasowaă do stereotypowych ról przypisanych tylko jednej půci. W literaturze zjawisko to okreúlane jest mianem „transgender”. – Transgender to osoba, która nie czuje sić dobrze sama ze sobŕ i nie jest w stanie identyfikowaă sić ani z jednŕ, ani z drugŕ půciŕ, choă wcale nie musi byă biseksualistŕ – mówi Zbigniew Izdebski, seksuolog. – Z kontaktów z pacjentami wiem, ýe takich osób jest w Polsce bardzo duýo, ale bojŕ sić ujawniaă przed rodzinŕ bŕdę znajomymi. Niektórzy nawet czekajŕ na wakacyjny wyjazd, bo dopiero tam mogŕ sić ubraă, jak chcŕ – opowiada Izdebski.

Towar dedykowany půci

Z pewnoúciŕ wpůyw na rozwój uniseksu miaůy zmiany kulturowe i cywilizacyjne, ale moýna teý podejrzewaă, ýe modć na uniseks lansujŕ producenci. – Uniseks firmom sić opůaca. Takie kolekcje pozwalajŕ zmniejszyă koszty produkcji. Projektujŕc na przykůad but, zamiast dwóch form na podeszwć wystarczy przygotowaă tylko jednŕ – mówi Marta Dubanowicz, wykůadowca Szkoůy Projektowania Artystycznego Ubioru w Krakowie.

– Owszem, na produkcji towaru uniseksowego koszty moýna ograniczyă. Pytanie tylko, czy produkt promowany jako uniseksowy bćdzie sić dobrze sprzedawaů – mówi Ewa Sydor z firmy Levi’s, podkreúlajŕc, ýe na plakatach dýinsów 501 uznawanych za uniseksowe widnieje mćýczyzna. – To spodnie uniseksowe, choă uszyte z myúlŕ o mćýczyznach. Jeúli zaůapie sić na nie kobieta, to dobrze, ale trudno kierowaă produkt do wszystkich, bo bćdzie nijaki – dodaje Sydor. Na póůkach dýinsy 501 leýŕ albo w dziale damskim, albo w mćskim, nigdy poúrodku. – Ludzie majŕ potrzebć utoýsamiania sić z půciŕ. Mćýczyzna, kupujŕc buty, chciaůby mieă úwiadomoúă, ýe nosi buty mćskie. Nie damskie. Analogicznie kobieta. W Polsce zdecydowana wićkszoúă asortymentu odzieýowego jest dedykowana konkretnym půciom. Zupeůnie inaczej niý w Londynie, gdzie spoůeczeństwo jest bardziej otwarte – uwaýa Mariusz Kozak-Zagozda.

Dla klientów půeă towaru ma mniejsze znaczenie w przypadku produktów z tak zwanego segmentu basic, czyli akcesoriów i dodatków, do których zalicza sić portfele, paski, okulary, opaski na gůowć, torby czy czapki bejsbolówki. Tajemnicŕ poliszynela jest, ýe to wůaúnie na nich firmy zarabiajŕ najwićcej. Tyle ýe produktów tych nikt raczej nie promuje – sŕ w stosunku do reszty asortymentu doúă tanie i kupowane zazwyczaj impulsywnie. Trudno wićc mówiă, ýe to one dokonujŕ uniseksualnej rewolucji w naszych umysůach.

Uniseks mćski czy kobiecy?

Duýo bardziej ekscytujŕca od tego, skŕd wzićůa sić moda na uniseks i kto za niŕ stoi, jest dyskusja, do czego nieustanna ewolucja mody moýe nas doprowadziă i czy promowanie stylu dla půci, która fizycznie nie istnieje, ma sens. O ile zdanie przeciwników uniseksu jest jasne – nie naleýy naruszaă wielowiekowej tradycji – o tyle zwolennicy muszŕ zadaă sobie trudne pytanie: czym styl uniseksowy miaůby byă w przyszůoúci? Bo na razie poza stwierdzeniem: to styl prosty, akceptowany przez obie půcie, nic powiedzieă o nim nie moýna. Gdyby miaůo sić ziúciă marzenie niektórych projektantów o likwidacji podziaůu na rzeczy mćskie i damskie, jak wyglŕdaůaby nowa moda uniseksowa? Czy byůby to uniseks mćski czy damski? Czy to mćýczyęni mieliby przejŕă wićcej elementów strojów od kobiet, czy odwrotnie? Na razie, co pocieszajŕce i dla kobiet, i dla mćýczyzn, w tej walce zwycićzcy nie ma.

– Ostatnio mćýczyęni przejćli od kobiet motywy kwiatowe na koszulach, dýinsy biodrówki i szarawary, czyli pumpiaste spodnie ze úciŕgaczami u doůu. Zaczćli teý robiă sobie tatuaýe w miejscach dotŕd zarezerwowanych wyůŕcznie dla kobiet: na plecach na wysokoúci nerek bŕdę ůydkach – mówi Maůgorzata Gawrysiak. W mćskiej modzie duýo czćúciej pojawiajŕ sić troczki, zdobienia, úwiecenia, dekoracje. Coraz wićcej rzeczy przylega do mćskiego ciaůa: T-shirty, bokserki, a od niedawna takýe dýinsy. W Stanach furorć robiŕ modele skinny, czyli niezwykle ciasne spodnie idealnie dopasowane do ksztaůtu nóg i poúladków. Tacy projektanci, jak Greg Chait, Jeff Rudes, Rick Owens czy Alexander McQueen, wrćcz przeúcigajŕ sić w szyciu coraz wćýszych spodni. Moda na skinny, jak wyrokujŕ znawcy, za chwilć zaleje caůy úwiat.

Ale argumenty w rćku majŕ teý ci, którzy uwaýajŕ, ýe w rywalizacji o to, do kogo w przyszůoúci bćdzie naleýaůa moda uniseksowa, na czoůo wysuwajŕ sić mćýczyęni.

– Dziú juý niemal wszystkie rozporki w dýinsach oraz koszule sŕ zapinane z lewej strony na prawŕ, czyli po mćsku. W dawnych czasach kobiety byůy ubierane przez pomocnice, stŕd u pań guziki zapinaůy sić z prawej na lewŕ – wyjaúnia Mariusz Paprocki. Dlaczego jednak wciŕý czćúă damskich spodni i koszul zapina sić po staremu? Odpowiedę jest prosta: prawdopodobnie jeszcze nie wszystkie firmy zauwaýyůy, ýe wićkszoúă ludzi na úwiecie jest praworćczna. Zmiana strony zapićcia w damskich ubraniach ma bowiem przyczynć czysto praktycznŕ. Wepchnićcie guzika w dziurkć wymaga wićkszej sprawnoúci palców i siůy niý tylko przytrzymanie tej czćúci garderoby, po której znajduje sić dziurka. Stŕd praworćcznym ůatwiej jest wciskaă guzik, gdy jest on po prawej stronie.

– Innym przykůadem przechodzenia elementów mćskich do damskich strojów jest pojawienie sić w koszulach dla pań guzików z czterema dziurkami. Wczeúniej byůy one zarezerwowane dla mćýczyzn, poniewaý uznawano, ýe oni bardziej niszczŕ ubrania. W kobiecych koszulach stosowano guziki z dwiema dziurkami – mówi Marta Dubanowicz.

– Widziaůam wiele kobiet, które uýywaůy mćskich perfum, na przykůad Fahrenheita, ale nigdy mćýczyzn, którzy zdecydowaliby sić na damskie zapachy. Prawdopodobnie poczuliby sić zniewieúciale – dodaje Emilia Niksińska. Podobne spostrzeýenia ma Ewa Sydor. – Wiele kobiet, chcŕc wyglŕdaă luęniej, kupuje mćskie dýinsy. Kobiety kupujŕ teý mćskie T-shirty, bo majŕ one mniej infantylne napisy.

Kto tć wojnć wygra? Pewnie jeszcze důugo sić nie dowiemy, choă jedno jest pewne. Jeúli damskie koszulki i dýinsy zostanŕ zaprojektowane w mćskich rozmiarach i przeůoýone do mćskiego dziaůu, zapewne ich sprzedaý wúród mćýczyzn wzroúnie. Ostatecznie wszystko jest bowiem w rćkach sprytnych marketingowców, którzy manipulujŕc naszymi wraýeniami i niekoniecznie oficjalnie nazywajŕc produkty uniseksowe uniseksowymi, mogŕ sprzedaă nam, co tylko zechcŕ.

Historia uniseksu

1873 – Na rynku pojawia sić firma Levi’s i wprowadza spodnie o nazwie 501, do dziú uznawane za uniseksowe. W tamtym okresie noszŕ je robotnicy- takýe pracujŕce w fabrykach kobiety.

’20 – Coco Chanel do kobiecych sukien i kardiganów stosuje dzianinć – zarezerwowanŕ dotŕd dla robotników. I przygotowuje pierwsze na úwiecie piýamowe spodnie. Projektuje teý czapkć, którŕ na wyjazdy na narty chćtnie kupujŕ zarówno mćýczyęni, jak i kobiety.

’60 – Mary Quant, brytyjska projektantka, wprowadza szorty dla kobiet, co zbiega sić z popularnoúciŕ we Francji ruchów feministycznych. Yves Saint-Laurent prezentuje damskŕ wersjć smokingu i garnituru, zaú Ruben Torres ubiera w obcisůe spodnie caůŕ francuskŕ ekipć na igrzyska olimpijskie w Grenoble. Zespoůy rockandrollowe odkrywajŕ, ýe T-shirt, bielizna amerykańskich ýoůnierzy z I wojny úwiatowej, jest úwietnym noúnikiem ideologii, a jego dystrubucja wúród fanów moýe pomóc w zdobywaniu pienićdzy na koncerty i sprzćt muzyczny.

’70 – Jacques Esterel uznawany za prekursora stylu uniseksowego przedstawia projekt mćskiej koszulosukni oraz specjalnego kostiumu dla obu půci. Jego projekty sić jednak nie przyjmujŕ, jak na tamte czasy sŕ zbyt odwaýne. Unifikacja mody jest szczególnie widoczna w strojach subkultur můodzieýowych: rockowej, punkowej, a potem heavymetalowej. Po raz pierwszy w prasie pojawia sić termin „uniseks” na opisanie zjawiska obserwowanego na ulicach.

’80 – Wpůyw na rozwój uniseksu zaczyna wywieraă kultura masowa i teledyski. Muzycy coraz odwaýniej przebierajŕ sić w stroje przeciwnej půci, czego najlepszym przykůadem sŕ kreacje Annie Lennox i Boya George’a. Wúród projektantów roúnie renoma Japończyków i Belgów, którzy coraz bardziej zacierajŕ róýnice mićdzy půciami. Najgůoúniejsze w tamtym okresie sŕ damskie kolekcje japońskiego domu mody Commes des GarcĚons (czyli Jak Chůopcy).

’90 – Calvin Klein wprowadza w 1994 roku pierwsze perfumy uniseksowe Calvin Klein One oraz bieliznć baweůnianŕ dla kobiet. Nike, Adidas i Puma masowo rzucajŕ na rynek uniseksowe buty, frotki, torby i portfele. Firma Mazda promuje samochód MX-5 Miata Sport jako produkt nadajŕcy sić i dla niej, i dla niego, rozpoczynajŕc czasy, w których uniseksowym moýna nazwaă niemal kaýdy produkt, jeúli tylko marketingowcy dobrze pogůówkujŕ.

Krzysztof Szczepaniak Przekrój