Kieleckie cmentarze

Europejskie cmentarze przechodziły zmienne koleje losu i przybierały przez wieki różne formy, w których odzwierciedlał się stosunek poszczególnych społeczeństw i grup wyznaniowych do śmierci. Były też nośnikiem zjawisk kulturowych oraz zapisem obyczajowości ludzi i ich materialnej kondycji.Nigdzie tak wyraźnie jak na cmentarzach odległe dzieje nie splatają z teraźniejszością, skłaniając do zadumy i refleksji nie tylko nad historycznym biegiem wydarzeń, lecz również nad zagadką ludzkich losów.

Cmentarze kieleckie to panteon wielu wybitnych i wielce dla Kielc zasłużonych ludzi, którzy po trudach ofiarnego życia, tam właśnie znaleźli miejsce spoczynku. Kieleckie nekropolie liczą sobie już blisko dwa stulecia. Najstarszym miejscem w naszym mieście, gdzie dokonywano pochówków zmarłych, był teren wokół kościoła Św. Wojciecha, wzmiankowany przez Jana Długosza, a datowany na XII wiek, funkcję tą pełnił do 1889 roku. Zmarłych grzebano także w okolice kościoła katedralnego (od XII wieku) oraz na terenie wokół nie istniejącej kaplicy Św. Leonarda, (obecnie teren wokół Kieleckiego Centrum Kultury). Nie wyklucza się, że zmarłych grzebano również przy kościele Św. Trójcy.

Zakaz pochówków przy kościołach został wydany w 1795 roku, po wkroczeniu do Kielc wojsk austriackich. Data założenia cmentarza, dziś zwanego Starym, nie jest dokładnie znana. Pierwsza wzmianka o nim pochodzi bowiem z księgi rachunkowej Kielc (maj 1809 – maj 1810 r.) i brzmi: „Siedmiom cieślom za ścinanie i obrabianie drewna do nowego cmentarza Św. Józefa – złp 42.” Należy przypuszczać, że cmentarz założono w latach 1801-1805. Chowano tu zarówno katolików jak i ewangelików, prawosławnych, a nawet unitów.

Przy ul. ks Piotra Ściegiennego znajduje się kompleks cmentarzy. Cmentarz Stary po stronie prawej i po lewej Cmentarz zwany Nowym. W 1980 roku Wojewódzki Konserwator Zabytków w Kielcach uznał Cmentarz Stary za zabytkowy, obejmując ochroną ścisłą układ przestrzenny, drzewostan oraz nagrobki i kaplice postawione do 1939 roku. Dochodząc do cmentarza od strony północnej, pierwsza brama w prawo prowadzi na Cmentarz Partyzancki. Znajdują się tu groby bezimiennych ofiar terroru hitlerowskiego, mogiły harcerzy i żołnierzy ruchu oporu, m.in. ekshumowanych z pól bitewnych partyzantów z oddziału „Wybranieckich” i oddziału „Ponurego”, poległych na Wykusie. Tu złożone są prochy z krematoriów hitlerowskich obozów koncentracyjnych. W jego obrębie po lewej stronie symboliczna mogiła – Pomnik Katyński ku czci pomordowanych na „nieludzkiej ziemi”.
Z Cmentarzem Partyzanckim sąsiaduje Cmentarz Stary. Po przekroczeniu bramy po stronie prawej mijamy odrestaurowaną latarnię cmentarną z 1776 roku z kamienną rzeźbą Św. Józefa. Na Cmentarzu Starym zachowały się groby żołnierzy napoleońskich, spiskowców księdza Piotra Ściegiennego, uczestników powstania listopadowego i styczniowego. Wiele grobowców zasługuje na uwagę ze względu na walory artystyczne i zabytkowe. Liczna jest grupa nagrobków żeliwnych pochodzących z XIX wieku, a wykonanych w kieleckich zakładach odlewniczych. Na terenie cmentarza mamy wiele pomników wykonanych z piaskowców i marmurów. Z Cmentarza Starego wychodzimy obok domku grabarza, na ścianie którego znajduje się mapa cmentarza z zaznaczonymi zabytkowymi grobami i grobami zasłużonych dla miasta.

Idąc ul. Ściegiennego dochodzimy do kolejnej bramy. Prowadzi ona na cmentarz komunalny założony na terenie dawnego cmentarza prawosławnego. Na lewo od głównej alejki rozciąga się kwatera wojskowa. Tu wśród licznych grobów powstańców z 1863 roku znajduje się płyta poświęcona Nieznanemu Żołnierzowi oraz pomnik z napisem „1863 – 1921 Bohaterom Walk o Niepodległość Polski”. Są także kwatery żołnierzy września 1939 roku z białymi krzyżami, legionistów Józefa Piłsudskiego i 400 żołnierzy poległych w wojnie bolszewickiej w 1920 roku. W głębi jest cmentarz prawosławny – kilkadziesiąt nagrobków z XIX wieku, pozostałość po zaborcy. Może nie wszyscy mieszkańcy naszego grodu wiedzą, że na Cmentarzu Starym był też cmentarz mahometański. Dzisiaj od strony południowej cmentarza biegnie ul. Mahometańska. Istnienie cmentarza mahometańskiego wiązało się prawdopodobnie z obecnością wyznawców Islamu wśród żołnierzy garnizonu carskiego stacjonującego w Kielcach.

Cmentarz Stary był zespołem cmentarzy różnych wyznań, poza żydowskim.Do połowy XIX wieku Żydzi nie osiedlali się na terenie miasta, lecz poza jego granicami. Dzięki reformom Aleksandra Wielopolskiego doszło do równouprawnienia Żydów, którzy mogli już osiedlać się w Kielcach. W 1865 roku Żydzi wystąpili z prośbą o zezwolenie na utworzenie w Kielcach okręgu bożniczego i urządzenie cmentarza. Po wyrażeniu zgody przez Rząd Gubernialny ,Franciszek Ksawery Kowalski opracował plan i kosztorys założenia cmentarza w dzielnicy Pakosz. Prace ukończono w 1870 roku. Dalsze losy cmentarza nie są łatwe do odtworzenia ze względu na brak dokumentacji gminy żydowskiej.Dzisiaj teren dawnego cmentarza żydowskiego na Pakoszu jest ogrodzony, porośnięty trawą i rachitycznymi drzewkami, z piramidą macew naprzeciwko bramy głównej. Na cmentarzu znajduje się mogiła 42 ofiar pomordowanych podczas pogromu 4 lipca 1946 roku.

Na peryferiach miasta w części południowo-zachodniej położony jest cmentarz byłej osady fabrycznej Białogon założony w 1918 roku. Cmentarz komunalny przy ul. Zagnańskiej zamyka listę cmentarzy w obrębie administracyjnych granic Kielc.

Odwiedzając cmentarze, pamiętajmy o zapaleniu maleńkiej świeczki na mogiłach zapomnianych. Pamiętajmy, że liczy się pamięć, a nie wielkość znicza.

tekst: Jerzy Kapuściński