Wąchock

Oprócz znanych w całej Polsce dowcipów o tej miejscowości, zawdzięcza swoją sławę przede wszystkim sprowadzonym tu przez biskupa krakowskiego Gedeona (Gedkę) herbu Gryf w 1179 roku Cystersom. Sprowadzeni zakonnicy mają ogromny wkład w rozwój górnictwa i hutnictwa, którego tradycje na tym terenie sięgają II wieku przed naszą erą.Prawdopodobnie za ich przyczyną w XII wieku sprowadzone zostało na ziemie polskie koło wodne. Przy opactwie bardzo szybko powstała osada przemysłowa, wykorzystująca siłę motoryczną przepływającej obok rzeki Kamiennej.

Prawa miejskie Wąchock otrzymał w 1454 i cieszył się nimi do roku 1869, kiedy to po powstaniu styczniowym, podobnie jak wiele innych miast, utracił je na 125 lat. Od 1994 roku Wąchock ponownie uzyskuje prawa miejskie. Największą wagę spośród wszystkich atrakcji Wąchocka mają romańskie budynki opactwa. Jest to jeden z najcenniejszych zabytków architektury romańskiej z pogranicza gotyku w Polsce.

Kościół późnoromański z I połowy XIII wieku w części gotycki i barokowy, bogate wyposażenie. Romański kapitularz z pierwotnym sklepieniem krzyżowym i bogato zdobionymi kolumnami. Za karcerem fraternia z filarem pośrodku. Zabytkowy refektarz. W krużgankach od strony kościoła wnęka gdzie zostały złożone prochy mjr. AK Jana Piwnika „Ponurego”. Na rynku pomnik „Ponurego” (1984, A. Kesten).

W czasie powstania styczniowego Wąchock był miejscem formowania i stacjonowania oddziałów powstańczych. Wewnetrzny mur ogrodzenia kompleksu klasztornego pokryty jest licznymi tablicami pamiątkowymi i epitafiami poświęconymi oddzialami i ich dowódcom, którzy walczyli w tym terenie w okresie powstania styczniowego i II wojny swiatowej.

Z Wąchocka wyjeżdżamy w kierunku miejscowości Rataje gdzie niewielki kościółek partyzancki, oraz drewniany dworek z parkiem podworskim i pomnikowymi drzewami, po drodze przed Ratajami po prawej stronie będziemy mijać wąwóz lessowy „Rocław” następnie leśną utwardzoną drogą, mijamy po stronie prawej symboliczną mogiłę obrońców radiostacji z tablicą pamiatkową, skąd po przejechaniu około 1,5 km.docieramy do rezerwatu „Wykus” – uroczysko leśne, rezerwat przyrody i miejsce upamiętniające wiele wydarzeń z historii walk o niepodległość Polski w XIX wieku, a szczególnie w okresie II wojny światowej.

Przebywał tu major „Hubal” Henryk Dobrzański, stacjonowały oddziały partyzanckie zgrupowań Armii Krajowej majora Piwnika „Ponurego” i toczyły ciężkie bitwy z wojskami niemieckimi (obławy) we wrześniu i październiku 1943 roku. Na przełomie lipca i sierpnia 1944 roku rejon koncentracji oddziałów AL i walk z niemcami.

Miejsce obozu „Ponurego” upamiętnione wzniesionym w roku 1957 pomnikiem – kapliczką świętokrzyską z uwiecznionymi pseudonimami poległych. Obok krótka historia i najważniejsze czyny zbrojne zgrupowań AK „Ponurego”. Wykus jest miejscem corocznych spotkań w miesiącu czerwcu żyjących żołnierzy, którzy walczyli pod dowództwem Komendanta „Ponurego”.

Tekst: Jerzy Kapuściński